Gotowość szkolna w kontekście rozwoju społeczno-emocjonalnego

Brak opanowania osiągnięć zawartych w Podstawie Programowej, może prowadzić do niepowodzeń szkolnych. Warto pamiętać, że czasem procesy dojrzewania nie przebiegają harmonijnie i mogą mieć na to wpływ zarówno warunki środowiskowe, jak i zadatki wrodzone. Dodatkowo każde dziecko rozwija się w swoim indywidualnym tempie. Jedne dzieci mogą być nadprzeciętnie inteligentne, ale jednocześnie zamknięte w sobie, co spowoduje trudność w kontaktach z rówieśnikami i nauczycielem, inne mogą mieć trudności w rozwoju umysłowym, ale za to mogą być otwarte. Jeszcze inne mogą posiadać duże zdolności manualne, ale przez zaburzone relacje w środowisku rodzinnym mogą mieć problemy w dostosowaniu się do norm i zasad panujących w szkole. Dlatego właśnie tak ważna jest rola nauczyciela wychowania przedszkolnego - musi zauważać deficyty, jak i potencjał, by pomóc dziecku wyrównać braki i wspierać uzdolnienia. Warto pamiętać, że praca nad gotowością dziecka do szkoły zaczyna się już w grupie 3–latków i kończy dopiero w grupie 6-latków.

Dojrzałość społeczno-emocjonalna

Wyjątkowo istotna w rozwoju dziecka mającego przekroczyć próg szkoły jest dojrzałość społeczno-emocjonalna, gdyż dzięki niej dziecko staje się samodzielne, zaradne, posiada łatwość nawiązywania kontaktów oraz porozumiewania się z kolegami i osobami starszymi. Gdy dziecko przed szóstym rokiem życia nie osiągnie przynajmniej minimalnego poziomu rozwoju społeczno-emocjonalnego, grozi mu niedopasowanie społeczne, które wiąże się z trudnościami w szkole (a nawet jej nieukończeniem). Dziecko dojrzałe w sferze emocjonalno-społecznej chętnie współdziała z rówieśnikami w zabawie i w sytuacjach zadaniowych, podporządkowuje się wyznaczonym regułom i wymaganiom. Nie potrzebuje już wyłącznie podejścia indywidualnego - gdy nauczyciel wydaje polecenie całej klasie, każdy wie, jakie zadanie ma wykonać. Dziecko o odpowiednim poziomie rozwoju społecznego charakteryzuje się wrażliwością na opinie dorosłych, istotna staje się ich ocena, jak i krytyka. Uczeń staje się odpowiedzialny za wykonywane przez siebie zadanie.

Dziecko w roli ucznia

Kolejnym istotnym kontekstem gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole jest kontekst gotowości szkolnej jako wyznacznika jakości funkcjonowania dziecka w roli ucznia. Dziecko, wchodząc w rolę ucznia, zabiera ze sobą całe wcześniej zdobyte doświadczenie w środowisku rodzinnym i przedszkolnym. Przejście z roli przedszkolaka do roli uczniaka jest procesem skomplikowanym i rozłożonym w czasie. Związane jest z koniecznością odnalezienia się w nowej dla niego sytuacji i rzeczywistości edukacyjnej. Jednocześnie wiele dzieci rozpoczynających naukę fascynuje uczęszczanie do szkoły, posiadanie podręczników i piórnika, możliwość przebywania w nowym gronie rówieśniczym oraz z nauczycielami. Początek edukacji szkolnej wiąże się również z negatywnymi emocjami, takimi jak: strach, brak poczucia akceptacji ze strony pedagoga i rówieśników.

Etapy wchodzenia w rolę ucznia

Aby lepiej zrozumieć wagę rozwoju emocjonalno-społecznego dla gotowości szkolnej, warto przejść przez etapy wchodzenia dziecka przedszkolnego w rolę ucznia.

Pierwszym etapem jest wchodzenie w rolę. Dziecko zdobywa informacje na temat swojej roli: oczekiwania, zakres obowiązków, zachowania akceptowane przez środowisko. Stara się również naśladować inne dzieci, dopasować do otaczającej je rzeczywistości. Drugim etapem jest pełna adaptacja do roli: dziecko coraz efektywniej realizuje zadania przypisane do roli ucznia. Trzecim, ostatnim etapem jest faza adaptacji twórczej: uczeń w sposób kreatywny i zindywidualizowany posługuje się wcześniej zdobytymi doświadczeniami, umiejętnościami i wiedzą. Najważniejsza w ostatniej fazie jest umiejętność samorealizacji - dziecko pełni rolę ucznia dla osiągnięcia osobistych celów i dalszego rozwoju.

Kompetencje emocjonalne

Gotowość dziecka do wejścia w rolę ucznia zależy od wielu właściwości dziecka takich jak: wiara w siebie, zaufanie, ufność, ciekawość, chęć zdobywania nowych informacji, intencjonalność, samokontrola własnych poczynań oraz stanów psychicznych, towarzyskość, umiejętność porozumiewania się z rówieśnikami i dorosłymi, zdolność do wymiany myśli i uczuć oraz umiejętność współdziałania. Poziom wyżej wymienionych kompetencji w dużej mierze zależy od nastawienia rodziców i nauczycieli do rozwoju emocjonalnego dziecka. Ważne jest, aby dziecko uniezależniło się od opiekunów i było gotowe na radzenie sobie w nowych sytuacjach w szkole.

Wspieranie dziecka

Wspieranie dziecka w osiągnięciu dojrzałości emocjonalno-społecznej zaczyna się już w najmłodszej grupie przedszkolnej, trwa od pierwszych dni adaptacji. W tym czasie dziecko uczy się radzić sobie z lękiem separacyjnym, zaczyna nawiązywać kontakt z dorosłymi innymi niż rodzina. Trzylatek musi nauczyć się funkcjonowania w ramowym planie dnia i przestrzegania zasad. Staje się coraz bardziej samodzielny, dzięki czemu również rośnie jego wiara we własne możliwości i poczucie sprawczości. W wieku 4-6 lat uczy się nawiązywać relacje między kolegami i koleżankami polegające na współdziałaniu i współrozumieniu swoich potrzeb i emocji. Podczas zajęć dydaktycznych ma możliwość dzielenia się wiedzą, przez co buduje pozytywny obraz samego siebie jako osoby mądrej i ciekawej. Dzięki nauczycielom podążającym za potrzebami grupy, przedszkolaki stają się ciekawe otaczającego świata i są chętne do zdobywania wiedzy oraz nowych umiejętności. Jeżeli dziecko czuje się w grupie bezpieczne, rozwój kompetencji emocjonalno-społecznych przebiega płynnie i harmonijnie. Istotną rolę w osiągnięciu dojrzałości w tym obszarze odgrywa środowisko rodzinne. Jeżeli w domu dziecko jest zaniedbane emocjonalnie, poniżane, karane lub zostawione samo sobie, samo środowisko przedszkolne nie będzie w stanie zbudować solidnych podstaw emocjonalnych i społecznych. W takich przypadkach wymagana jest pomoc specjalistów: pedagogów, psychologów, w trudniejszy przypadkach ścisła współpraca z kuratorem rodziny.

Motywacja i nastawienie

Szczególnie istotna jest motywacja i wewnętrzne nastawienia dziecka do szkoły i nauki. Istotne jest, aby dziecko nie tylko było dojrzałe fizycznie, psychicznie i emocjonalno-społecznie, ale również by posiadało chęci nauki i chciało wejść w rolę ucznia. W grupie zerówkowej dzieci często opowiadają o doświadczeniach szkolnych starszego rodzeństwa czy kolegów i koleżanek. Niejednokrotnie pojawia się lęk przed przejściem z przedszkola do szkoły. Lęk może być niewielki, naturalny, związany z przygotowywaniem się do czegoś nowego, ale również może być paraliżujący, powodujący zatrzymanie w rozwoju na wielu płaszczyznach. Warto, aby nauczyciele wychowania przedszkolnego podejmowali współprace z najbliższą szkołą. Przedszkolaki mogłyby pójść w odwiedziny do szkoły, aby obejrzeć szatnie, sale, spotkać się z pierwszoklasistami, pobawić się na świetlicy i pobiegać po sali gimnastycznej. Wizualizacja lęku pozwoli łatwiej się z nim uporać. Ponadto, warto z dziećmi rozmawiać na temat ich uczuć i tego czego się obawiają. Czasem samo wypowiedzenie tego czego się boimy, sprawia, że już nie jest to aż takie straszne, jak nam się wydawało. Z moimi starszakami, zawsze w okolicach kwietnia - czerwca namiętnie czytamy książki opowiadające o szkolnej rzeczywistości np. „Nowe przygody Mikołajka” René Gościnny’ego, „Hedwigę” Fridy Nilsson czy „Tajemnicę szkoły” z serii „Biuro detektywistyczne Lassego i Mai” Martina Widmarka.

Podsumowując powyższe rozważania, ogromną rolę w osiągnięciu przez dziecko gotowości szkolnej w obszarze emocjonalno-społecznym odgrywają rodzice i nauczyciele wychowania przedszkolnego. To dzięki nim dzieci łatwiej adaptują się w środowisku szkolnym, nawiązują nowe przyjaźnie, chętnie zdobywają wiedzę i umiejętności, są pewne siebie, stabilne emocjonalne i będą odnosiły sukcesy w nauce.

Marta Żurawska

Nauczyciel wychowania przedszkolnego