Od bazgrania do pisania

Zanim 6-latek opanuje prawidłowy chwyt pisarski, jego ciało musi być przygotowane w zakresie ogólnej sprawności fizycznej, tak aby potrafił utrzymać prawidłową postawę podczas pisania, swobodnie poruszać ręką zaczynając od barków, poprzez łokcie i nadgarstki, na skoordynowanych ruchach palców kończąc.

Pierwszymi doświadczeniami ruchowymi, które przyczyniają się do rozwoju chwytu narzędzia pisarskiego, są:

·        rzucanie zabawkami,

·        manipulowanie różnymi przedmiotami (wkładanie jednych w drugie, wyjmowanie, uderzanie itp.),

·        robienie babek z piasku.

W kolejnym etapie rozwoju ruchowego dzieci rozpoczynają swoją aktywność graficzną przejawiającą się w rysunku i kolorowaniu, to na ich bazie kształtować się będzie umiejętność pisania.

Od bazgroty, przez głowonogi i mazanie na ścianie do rysunku schematycznego

Już 2-latek chętnie sięga po kredki, rysuje kolorowe plamy, rozbiegane delikatne linie (tzw. bazgroty linearne) – bazgrze we wszystkich kierunkach, czerpiąc radość z samego ruchu kredki zostawiającej kolorowy ślad na kartce. Na tym etapie najodpowiedniejsze dla dziecka są grube kredki świecowe, które łatwo będzie mu trzymać całą dłonią – to tzw. chwyt cylindryczny.

Chwyt cylindryczny

Trzylatki bazgrzą z większym rozmachem i siłą, w ich rysunkach pojawiają się już proste kreski, łuki, kropki, pętelki. Rozwijająca się aktywność graficzna dziecka potrzebuje doświadczeń z rysowaniem na różnych płaszczyznach – ściana pokoju czy fronty szafek często stają się ulubionymi miejscami do rysowania. Dziecko pokazuje w ten sposób, że na początku najwygodniej jest mu to robić w pozycji stojącej, która sprzyja swobodnemu ruchowi całej ręki. Dlatego warto do drzwi lub ściany przykleić arkusz papieru, aby przygotować mu bezpieczne i atrakcyjne miejsce do zabaw z rysowaniem. Świetnym pomysłem jest danie malcowi suchych pasteli, którymi będzie mógł rysować kolorowe plamy, a następnie rozmazywać je całymi dłońmi, oboma rękoma jednocześnie. To czysta radość dla dziecka, a przy okazji doskonałe ćwiczenie koordynacji ruchowej. Jest to także wstęp do dalszej twórczości – z powstałych w ten sposób kolorowych plam dzieci mogą próbować tworzyć nowe kształty np. poprzez obrysowanie wybranego fragmentu i dorysowanie kolejnych elementów kredkami świecowymi, pastelami olejnymi lub flamastrami.

3–4-latki trzymają już kredkę chwytem bliskim prawidłowemu pisarskiemu, polegającemu na objęciu przyboru kciukiem i palcem wskazującym, z podporem i wspólnym podtrzymywaniem przez pozostałe trzy palce – jest to chwyt z wyprostowanymi palcami. 

Chwyt z wyprostowanymi palcami

Od 3. do połowy 5 r. ż. w rysunkach dziecka stopniowo pojawiają się: kółka, krzyżyki, kwadraty, prostokąty. Rysunek koła czy kwadratu wzbogacony kreską lub kropką to w wyobraźni malucha słonko, kwiatek, płotek. Wtedy zaczynają także pojawiać się pierwsze postaci ludzkie, tzw. głowonogi. Chwyt trójpalcowy, czyli prawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego, pojawia się mniej więcej od 5.–6. r. ż. W tym czasie stale rozwija się i doskonali, by ukształtować się do końca i umożliwić dziecku rozpoczęcie nauki pisania - palec wskazujący i kciuk tworzą chwyt pęsetkowy na narzędziu, palec środkowy zaś służy za podporę narzędzia. W tym chwycie staw barkowy jest stabilny, przedramię spoczywa w całości na stole, nadgarstek jest ustabilizowany i jednocześnie mobilny, palce są ruchome. 

Chwyt pisarski

U 5-6-latków rysowanie osiąga wyższy poziom. Dzieci potrafią już rysować po śladzie, łączą ze sobą punkty, przerysowują, rysują z pamięci, odtwarzają kształty litero podobne, kolorują, tworzą własne rysunki, przechodząc do etapu rysunku schematycznego.

Nie tylko rysowanie przygotowuje do nauki pisania

Kolejną ulubioną aktywnością plastyczną dziecka, rozwijającą jego sprawność manualną zbliżającą do pisania, jest modelowanie z wykorzystaniem różnych mas plastycznych, w tym plasteliny. Przygotowując dziecku miejsce do zabaw z plasteliną, wykorzystajmy je także do nauki zachowania prawidłowej pozycji ciała podczas pisania: pilnujmy, aby stopy dziecka były oparte o podłogę, a obie ręce – na blacie stołu, zaś całe pośladki i uda przyklejone były do siedziska krzesełka. Ugniatanie plasteliny paluszkami, modelowanie placuszków, toczenie kulek, wałków, krojonych następnie plastikowym nożykiem na małe kawałki nie tylko ćwiczy i usprawnia małą motorykę – może też być wstępem do dalszej zabawy, np. w gotowanie obiadu, lub do prac plastycznych. Barwnymi plastelinowymi kulkami można np. wypełnić prostą kolorowankę, lub wykorzystać do tego plastelinowe wałeczki, które dzieci uwielbiają rozsmarowywać palcami. Maluchy bardzo lubią też lepić – zwłaszcza z rodzicami – najróżniejsze zwierzątka, ludziki, pojazdy.

Wycinanie nożyczkami też usprawnia manualnie – ćwiczy pracę kciuka i palca wskazującego, rozwija koordynację wzrokowo-ruchową, uczy uważności, skupienia na wykonywanej czynności. Z pociętych na małe kawałki kolorowych pasków można z dzieckiem wykonać następnie np. wyklejankę na bazie prostego rysunku, albo uzupełnić inny rysunek, doklejając do niego wycięte z gazety elementy.

Codzienne czynności, wykonywane samodzielnie przez dziecko, takie jak jedzenie (trzymanie łyżki czy widelca), zakładanie i zdejmowanie ubrania, mycie rąk, zębów – efektywnie przygotowują do nauki pisania. Czynności te, zwykle niedoceniane przez dorosłych (tych, którzy nie mają świadomości ich znaczenia) mają ogromny wpływ na opanowanie ważnej i trudnej umiejętności pisania. Dlatego warto od najmłodszych lat dbać o to, aby dziecko było jak najbardziej samodzielne i zdać sobie sprawę, że każdym ruchem (dosłownie!) pracuje na swoją umiejętność pisania.

Przykłady zabaw plastycznych wspomagających rozwój prawidłowego chwytu pisarskiego:

- rysowanie różnymi narzędziami pisarskimi: ołówkiem, kredkami świecowymi, kredkami drewnianymi, pastelami olejnymi, kredą, węglem rysunkowym,

- rysowanie w różnych pozycjach: na stojąco przy tablicy, w pozycji stojącej przy stole, na siedząco przy stole, w pozycji leżącej na brzuchu na podłodze,

- obrysowywanie ołówkiem własnej dłoni, stopy, obrysowywanie figur geometrycznych wyciętych z grubego kartonu,

- kolorowanie obrazków w określony sposób: wypełnianie konturu kreską pionową, poziomą, wypełnianie konturu kropkami,

- tworzenie własnego rysunku poprzez łączenie liniami zaznaczonych na kartce punktów,

- wycinanie nożyczkami wzdłuż narysowanej na kartce linii, zaczynając od linii prostej, a kończąc na linii falującej,

- wycinanie figur z papieru i tworzenie z nich własnych kompozycji,

- rysowanie po śladzie pisakiem do tablic sucho ścieralnych po folii, pod którą podłożona jest kartka ze wzorem do rysowania,

- wydrapywanie wykałaczką rysunku na kartonie wyklejonym plasteliną,

- tworzenie obrazów poprzez naklejanie kawałków wydartych z gazety lub kolorowego papieru,

- tworzenie jesiennych bukietów techniką frottage: liście należy ułożyć, włożyć pomiędzy dwie kartki, a następnie pastelą olejną, kredką woskową lub świecową, ułożoną płasko, przesuwać po kartce w poziomie lub w pionie, aż pokażą się na niej odciśnięte kształty schowanych liści. 

Podsumowując: dla optymalnego przygotowania przedszkolaka do nauki pisania potrzeba czasu, cierpliwości i wielu różnorodnych aktywności ruchowych, zaczynając od zwykłych czynności samoobsługowych, poprzez zabawy ruchowe, na zabawach plastycznych i ćwiczeniach grafomotorycznych kończąc. Dziecku nie będzie służyło przyspieszanie tego procesu polegające na oczekiwaniach dorosłych przekraczających rozwój dziecka. Wymaganie, by 3-latek kolorował i nie „wychodził poza linię” albo trzymał kredkę chwytem trójpalcowym, kiedy jego rączka nie jest na to jeszcze gotowa, jedynie dziecko zniechęcą. Rozwój poszczególnych umiejętności przebiega bowiem swoim tempem, nie można pomijać kolejnych etapów, tylko tworzyć przyjazną przestrzeń dla budowania doświadczeń dziecka, które pozwolą mu naturalnie przejść na wyższy poziom rozwoju.

Elwira Jeunehomme

Doradczyni WCIES w zakresie wychowania przedszkolnego