Rozwój przez sztukę - podstawowe elementy arteterapii

Arteterapia

Pierwszy raz terminu „arteterapia” użył w latach 40 XX w. brytyjski artysta Adrian Hill. Jej matkami nazywa się cztery wybitne kobiety, które zajmowały się badaniami nad arteterapią rodzinną, artetetrapią w edukacji, psychoanalizie i psychiatrii. Były nimi Margaret Naumburg, Edith Kramer, Elinor Ulman oraz Hanna Kwiatkowska - z pochodzenia Polka, artystka, która zdobyła wykształcenie w Warszawie i Wiedniu, żona dyplomaty; wyemigrowała najpierw do Brazylii, a potem do USA. W Stanach Zjednoczonych jest nazywana matką arteterapii rodzinnej.

Pojęcie „arteterapia” oznacza terapię przez szeroko pojętą sztukę. Zalicza się do niej m.in. muzykoterapię, dramę, bajkoterapię, ludoterapię (terapię przez zabawę), terapię tańcem, ruchem oraz terapię przez sztuki plastyczne. Wykorzystuje się ją w zakładach psychiatrycznych, ośrodkach samodoskonalenia, podczas pracy z seniorami, osobami z uszkodzeniami mózgu oraz z dziećmi.

Terapia sztuką w żłobkach, przedszkolach i szkole

W pracy z dziećmi w żłobkach, przedszkolach i w szkole podstawowej warto wykorzystywać arteterapię jako narzędzie wspomagające rozwój emocjonalny, kształtujące kompetencje interpersonalne i intrapersonalne, budujące poczucie własnej wartości czy integrujące grupę. Korzyści płynące z terapii sztuką są bardzo obszerne: począwszy od rozbudzania radości z tworzenia, rozwijania kreatywności, przez uczenie się odkrywania własnych potrzeb i uczuć, ćwiczenie umiejętności ich wyrażania i zaspokajania, po aktywizację obu półkul mózgu i tworzenia nowych sieci połączeń pomiędzy neuronami. Warto pamiętać, że mózg dziecka charakteryzuje się największą neuroplastycznością - oznacza to, że wczesna interwencja może znacząco poprawić jakość funkcjonowania dziecka w wielu obszarach, w szczególności emocjonalnym i społecznym.

Muzykoterapia

Muzykoterapię możemy wykorzystywać już w pracy z najmłodszymi dziećmi. Percepcja muzyki zaczyna się w okresie prenatalnym: dziecko słyszy szumy, rytmiczne bicie serca matki oraz jej głos, dźwięki z otoczenia i muzykę. Noworodek nie ma wykształconego zmysłu wzroku, ale doskonale słyszy. Uspakaja się, słysząc znajome dźwięki: szumy, poznane w okresie prenatalnym odgłosy, piosenki i głos matki. Dźwięki i muzyka są podstawową formą wyrazu artystycznego już od najmłodszych lat. Najwięcej sukcesów wróży kontakt z instrumentami i muzyką nawiązany w zabawie. Muzyka kojarząca się z radością, ruchem, pozytywnymi emocjami wspomaga rozwój sensomotoryczny (słuchanie i ruch), poznawczo-emocjonalny i społeczno-komunikacyjny.

Podczas pracy z dziećmi wykorzystuję muzykę jako narzędzie regulujące emocje i energię w grupie. Muzyka relaksacyjna pomaga wyciszyć się podczas drzemki, jest doskonała w czasie masażyków oraz improwizacji ruchowych mających na celu wyciszenie emocji. Muzykę skoczną, rozrywkową wykorzystuję, jeżeli mam na celu rozbudzenie grupy, pozwolenie na swobodną improwizację ruchową (taniec) lub rozładowanie napięcia. Pozwalając dziecku na słuchanie różnej muzyki - począwszy od poważnej, jazzu, poprzez rozrywkową po repertuar dziecięcy - uczymy najmłodszych samoregulacji emocjonalnej: jeżeli jestem zmęczony - muszę się wyciszyć, jeżeli mam w sobie dużo emocji i energii - mogę je okazać i wydobyć ruchem, jeżeli mam dobry humor - mogę go wyśpiewać i wytańczyć. Muzyka, a co za tym idzie taniec i śpiew, jest również świetną formą integracji grupy, gdyż podczas muzykowania i tańca zapominamy o odgrywanych rolach, pełnionych funkcjach, za to cieszymy się chwilą i dystansem od dnia codziennego.

Terapia ruchem, tańcem

Ruch, tak samo jak muzyka, towarzyszy nam od pierwszych dni życia: niemowlę obraca główkę za ciekawiącymi go odgłosami, kilkumiesięczne dziecko próbuje raczkować i siadać aby sięgać i zaspokajać ciekawość. Małe dzieci uczucia okazują przede wszystkim poprzez ruch: gdy się złoszczą, tupią, gdy są szczęśliwe - skaczą. Ciało jest najważniejszą formą wyrazu dziecka, jego pierwszą niewerbalną metodą komunikowania się z otoczeniem. Podczas tańca przedszkolaki i dzieci szkolne ponownie uczą się swojego ciała, odczuwają emocje w nim ukryte, na nowo poznają jego możliwości i ograniczenia. Stają się bardziej świadome swoich emocji i potrzeb, a co za tym idzie, bardziej pewne siebie.

Drama i psychodrama

Kolejnymi metodami wykorzystującymi ruch są drama i psychodrama. Z najmłodszymi pracujemy na podstawowych emocjach, np. poprzez zabawy z elementami pantomimy: nauczyciel robi minę, zadaniem dzieci jest wskazanie, jaką emocję wyraża, następnie dochodzi do zamiany ról. Im starsze dzieci, tym ćwiczenia stają się coraz bardziej skomplikowane. Ze starszymi przedszkolakami i dziećmi w wieku szkolnym można odgrywać scenki odnoszące się do ich aktualnych problemów, potrzeb i lęków. Tym sposobem dzieci mogą niejako poćwiczyć radzenie sobie w trudnych sytuacjach, testują różne rozwiązania, oswajają się z reakcjami innych osób. Ciekawym rozwiązaniem jest wprowadzenie elementów dramy podczas przygotowywania przedstawień okolicznościowych np. z okazji świąt czy dnia mamy i taty. Dzieci (w zależności od wieku i możliwości) współtworzą scenariusz, same dobierają sobie role, projektują i wykonują scenografię, kostiumy, razem z nauczycielami wybierają podkład muzyczny. Dzieciom w wieku przedszkolnym potrzeba ok. 3-4 tygodni, aby w pełni wszystko zaplanować, przygotować, przećwiczyć oraz nauczyć się ról i piosenek. Maluchy, które czują się współodpowiedzialne za tworzenie, otrzymują poczucie sprawczości, rozbudzają poczucie własnej wartości. Grupa integruje się podczas wykonywania zadań, jej członkowie uczą się podziału obowiązków, rozwijają kreatywność, a przede wszystkim - świetnie się bawią. Radość z tworzenia widać później podczas występu.

Bajkoterapia

Już od najdawniejszych czasów ludzie tworzyli bajki z morałem, baśnie i legendy mające cel edukacyjny. Teraz mamy dostęp do bajek terapeutycznych tworzonych przez specjalistów: psychologów i pedagogów. Są one ukierunkowane na potrzeby i problemy współczesnego dziecka. Bajki terapeutyczne można wykorzystywać jako „klucze” do rozpoczęcia rozmowy, poruszenia tematu trudnego dla dziecka, ale również dla osoby dorosłej. Mając dzieci z różnych środowisk, czasem trudno poruszyć temat przemocy, wykorzystywania, rozwodu czy śmierci. Te tematy nie są łatwe, dziecko nie otworzy się na forum przed całą grupą, nieraz nie otworzy się nawet przed nauczycielką. Ale poprzez bajkoterapię, możemy pomóc dziecku znaleźć sposoby na radzenie sobie w trudnych sytuacjach.

Terapia sztukami plastycznymi

Najbardziej kojarzona z arteterapią jest praca technikami plastycznymi. Rysowanie malowanie, rzeźbienie, tworzenie i kreowanie może pełnić różne funkcje w pracy z dziećmi. Najbardziej podstawowym celem prowadzenia tego rodzaju zajęć arteterapeutycznych jest rozwijanie kreatywności i rozbudzanie radości z tworzenia - bez oceniania, porównywania, wyznaczania jednego konkretnego celu. Terapię sztukami plastycznymi można łączyć z bajkoterapią i muzykoterapią np. poprzez działania twórcze przy muzyce lub w odniesieniu do poruszonego problemu. Czasem dzieci nie są wstanie opowiedzieć o swoich emocjach, uczuciach czy trudnościach. Rysunek może być pomocny podczas rozmów i zrozumienia potrzeb dzieci. Kontakt ze sztuką: obrazami, grafikami czy rzeźbą uwrażliwia, rozbudza poczucie estetyki oraz wyzwala emocje.

Podsumowując, wszelkie działania arteterapeutyczne prowadzone w przedszkolach i szkołach mają na celu rozbudzanie kreatywności, poczucia własnej wartości, nazywania emocji i radzenia sobie z nimi. Nie należy ich mylić z zajęciami teatralnymi, plastyką czy muzyką. Cele tych zajęć są zupełne inne i ukierunkowane na wcześniej określony cel, np. nauka piosenki, kroków tanecznych, namalowania konkretnego obrazka zgodnie ze wskazówkami nauczyciela. Zajęcia arteterapeutyczne nie mają określonego celu, poza wyżej określonymi celami ogólnymi. To jak potoczą się zajęcia, zależy od dynamiki grupy i stanów emocjonalnych dzieci, które każdego dnia mogą być nieco inne. Każda praca będzie inna i każda będzie wyjątkowa. Pięknym podsumowaniem wartości zajęć arteterapeutycznych w pracy z dziećmi, jest wysnuta w latach 70 XX w. teza: w twórczej transformacji i zabawie rodzi się to, co najważniejsze: zdolność do osiągania mistrzostwa w byciu człowiekiem.

Marta Żurawska

Nauczyciel wychowania przedszkolnego