"Trudności w pisaniu. Poziom graficzny pisma"

Zmalujmy Razem: Właśnie ukazała się Pani nowa książka „Trudności w pisaniu. Poziom graficzny pisma”. Do kogo – w szczególności – jest adresowana?

Prof. Aneta Domagała: Książka może zainteresować zarówno badaczy, jak i praktyków: pedagogów, psychologów, logopedów pracujących w placówkach oświatowych. Adresowana jest w szczególności do nauczycieli szkół podstawowych, bo to oni na co dzień stykają się z uczniami z trudnościami w pisaniu, oceniają ich funkcjonowanie w warunkach szkolnych. Trudno przecenić rolę nauczycieli w systemie wsparcia dla osób z trudnościami grafomotorycznymi, zwłaszcza nauczycieli klas I-III, a w starszych klasach – polonistów, ponadto innych specjalistów zatrudnionych w szkole, współpracujących z nauczycielami. Mam nadzieję, że książka będzie również użyteczna dla studentów przygotowujących się do pracy z uczniami. Sądzę, że uwrażliwia na problemy wynikające z indywidualnych różnic rozwojowych obserwowanych w zespole klasowym czy z opóźnień i zaburzeń rozwojowych, mogące zaważyć na całym przebiegu edukacji szkolnej konkretnych dzieci.

Zmalujmy Razem: Jakie zagadnienia, istotne dla nauczycieli, pedagogów, porusza ta książka?

Prof. Aneta Domagała: Jest ona poświęcona problematyce trudności grafomotorycznych u uczniów na podstawowym etapie edukacji. Zawiera, przede wszystkim, bogato ilustrowane omówienie zjawisk kluczowych dla graficznej strony pisma, trudności odnoszących się do linii rozumianej jako ślad narzędzia pisarskiego, do kreślenia liter, ich łączenia, pochylenia, wielkości, zapisu tekstu w wersie i na stronie. W opisie problemów pojawiających się u uczniów wyszczególniłam szereg zjawisk niepożądanych i zobrazowałam je, zamieszczając liczne próbki pisma. Materiał ilustracyjny z pewnością pozwoli dostrzec różnorodność zjawisk występujących w tekstach uczniów i uczuli na symptomy trudności grafomotorycznych. Przedstawiłam rejestr tego rodzaju symptomów, dodatkowo zwracając uwagę nauczycieli na problem rzekomych błędów graficznych. Te zestawiłam osobno, wraz z rycinami.

Zmalujmy Razem: Czy obecnie zauważa się u uczniów jakieś szczególne problemy z nauką pisania?

Prof. Aneta Domagała: Z pewnością naukę pisania u młodszych dzieci skomplikowała pandemia SARS-Cov-2: edukacja zdalna, brak systematycznej pracy w szkole i w domu, zmiany w życiu uczniów obciążające emocjonalne. Obecnie więcej jest również uczniów doświadczających dużych zmian w procesie edukacji: kontynuujących w Polsce naukę rozpoczętą w innych krajach, w innych systemach edukacyjnych czy nawet stale uczących się w naszym kraju, ale zmieniających placówki oświatowe, kształconych w różny sposób. Wyzwaniem dla nauczycieli mogą być także dzieci bardzo wcześnie i bez kontroli korzystające z nowoczesnych technologii, ze szkodą dla rozwoju psychoruchowego.

Zmalujmy Razem: Czy można powiedzieć, że zaniedbane problemy grafomotoryczne to jedna z najkrótszych dróg do pogłębiania się niepowodzeń szkolnych uczniów?

Prof. Aneta Domagała: Tak. I właśnie dlatego problemów w tej sferze nie można lekceważyć. W książce, dla przykładu, przedstawiłam przypadki niepowodzeń szkolnych, celowo pokazując funkcjonowanie uczniów klas starszych nie tylko na lekcjach języka polskiego i zwracając uwagę na trudności o charakterze uogólnionym. Bariery edukacyjne u jednego z uczniów omówiłam głównie na podstawie próbek z zeszytu do matematyki. Jego pismo często było nieczytelne, trudno było rozpoznać cyfry, znaki działań matematycznych, zdeformowane symbole czy skorzystać z informacji zawartych na wykresach czy schematach, rysowanych bez wprawy. Chłopiec, którego rozwój intelektualny oceniono potem jako ponadprzeciętny, przez długi czas starał się o czytelność notatek w zasadzie bez pomocy. Problemy w nauce tymczasem narastały. Opisałam też przypadek uczennicy, której pismo było oceniane początkowo jako staranne, ładne. Dziewczynkę nagradzano pochwałami za estetykę pisma, jej wysiłek był jednak nadmierny, pisanie było pracochłonne. Z czasem uczennica stała się niewydolna na lekcjach, między innymi z powodu wolnego tempa pisania i męczliwości. Pogłębiło to jej problemy emocjonalne. Na przykładzie innego ucznia omówiłam też zaburzenia pisma współwystępujące z zaburzeniami mowy. To bardzo istotny problem. Czasem, gdy rozwój językowy jest niedostateczny, przy ocenie sprawności grafomotorycznych trzeba wykorzystać materiał niejęzykowy, np. wzory literopodobne [zob. informacje pod tekstem – ostatnia pozycja w wykazie].

Zmalujmy Razem: Prosimy o kilka słów na temat nowego narzędzia – Karty oceny poziomu graficznego pisma z rejestrem trudności grafomotorycznych. Jak można z niego korzystać w warunkach szkolnych?

Prof. Aneta Domagała: Zamieszczona w książce Karta uwzględnia zjawiska charakteryzujące poziom graficzny pisma, zestawione w 30 punktach. Odnosi się do trudności grafomotorycznych ujawniających się w zapisie uczniowskim. Dodatkowo notuje się w niej uwagi o niedostatkach dotyczących przebiegu pisania. Jest też miejsce na to, by zasygnalizować współwystępowanie trudności ortograficznych. Karta pomaga ustalić zakres trudności ucznia na określonym etapie nabywania pisania. Mogą z niej korzystać nauczyciele pracujący z uczniem, także inni specjaliści w szkole. W razie potrzeby może to być całościowa ocena pisma. Zależnie od własnych możliwości czasowych, organizacyjnych czy doświadczenia nauczyciel może też jednak wybiórczo rejestrować dostrzeżone problemy. Nie ma przymusu sporządzania kompletnego rejestru trudności grafomotorycznych, ważna jest wymiana informacji, współdziałanie osób pracujących z uczniem.

Zmalujmy Razem: Książka posiada dodatki w wersji elektronicznej, także obcojęzyczne. Dla kogo są one przeznaczone i jakie korzyści niesie ich używanie?

Prof. Aneta Domagała: Wydawnictwo Harmonia przygotowało elektroniczną wersję Karty oceny poziomu graficznego pisma, zgodną z opracowaniem zamieszczonym w książce. Użytkownicy będą więc mieli możliwość wykorzystania narzędzia także w wersji elektronicznej, zależnie od indywidualnych preferencji – wypełniania Karty, drukowania czy archiwizowania danych. Dodatkowo udostępniono Kartę w języku ukraińskim i rosyjskim, ponieważ w naszym systemie szkolnym funkcjonuje obecnie wielu uczniów z Ukrainy. Te obcojęzyczne dodatki mogą okazać się pomocne np. dla nauczycieli czy innych specjalistów z Ukrainy, wspierających tych uczniów w szkołach w Polsce. Łatwiej będzie pokonać bariery językowe, związane chociażby ze stosowaniem terminów specjalistycznych przy ocenie umiejętności uczniów. Korzystając z okazji, chciałabym tą drogą podziękować za pracę tłumaczkom: pani profesor Agnieszce Dudek-Szumigaj oraz pani profesor Jadwidze Kozłowskiej-Dodzie z Katedry Językoznawstwa Słowiańskiego UMCS w Lublinie.

Zmalujmy Razem: Jak można wspierać uczniów z trudnościami grafomotorycznymi? Jak postępować, aby ich nie zniechęcić i nie pogłębić ich problemów jeszcze bardziej?

Prof. Aneta Domagała: Sądzę, że określenie, jakie trudności ma konkretny uczeń, jakie są jego indywidualne możliwości, to pierwszy krok, który trzeba wykonać. Zakres trudności grafomotorycznych może być zróżnicowany, ogólne wskazania dotyczące pisma nie zastąpią działań zindywidualizowanych. Niektóre uwagi kierowane do ucznia mogą być wręcz szkodliwe, np. dopingować do większych starań dziecko, które i tak stara się już ponad siły. To słynne „pisz starannie” czy „pisz ładnie” często nie prowadzi do niczego dobrego, jeśli ktoś nie wie, co konkretnie ma poprawić i jak mógłby to zrobić. Gdy wymagania szkolne rosną, uczniowie mogą czuć się bezradni, pozostawieni samym sobie. Jedna ze studentek opowiadała ostatnio na zajęciach o uczniu, który kreśli tylko jakieś przypadkowe znaki, fale, podczas gdy inni uczniowie piszą na lekcji. W ten sposób pozoruje pisanie, chcąc ukryć się przed wzrokiem nauczyciela. Każde takie „udawane” pisanie to przecież czas stracony. Oczywiście nie można oczekiwać, że każdy nauczyciel zaradzi wszystkim problemom, np. na lekcji zawsze poczeka na uczniów piszących wolniej czy pozwoli rozluźnić się tym, którzy są zmęczeni pisaniem. To nierealne. Jeśli jednak uczeń nie musi ukrywać swoich problemów, starać się zmylić nauczyciela, to już zmienia jego sytuację. Zrozumienie ze strony nauczycieli i rodziców otwiera możliwość poszukania sposobu, by uczeń lepiej korzystał z lekcji.

Zmalujmy Razem: Czy tematyka trudności grafomotorycznych będzie kontynuowana w kolejnych Pani pracach?

Prof. Aneta Domagała: Jeśli chodzi o tę tematykę, myślę teraz o przygotowaniu szkolenia dotyczącego rozpoznawania trudności grafomotorycznych na podstawie próbek pisma. Odbiorcom wydanej właśnie książki pozwoliłoby ono online poszerzyć kompetencje zawodowe – poćwiczyć w formie interaktywnej ocenę prac uczniowskich, wyczulić się na symptomy trudności grafomotorycznych. Jeśli książka spotka się z aprobatą Czytelników, wzbudzi ich zainteresowanie, postaram się stworzyć możliwość bliższego poznania opisanych w niej zjawisk poprzez działania praktyczne. Na koniec chciałabym jeszcze podkreślić, że to książka ważna dla mnie emocjonalnie, bo dedykowana pani profesor Urszuli Mireckiej, z którą przez długie lata badałyśmy trudności w pisaniu (i nie tylko), zanim zakończyła pracę zawodową. Profesor Urszula Mirecka, jako psycholog, logopeda i językoznawca, wniosła bardzo wiele w badania grafomotoryki, pamiętajmy o tym. I jednoczmy siły, by kontynuować działania dla dobra osób potrzebujących wsparcia w rozwoju umiejętności szkolnych.

Publikacje autorskie wskazane w wywiadzie:

Aneta Domagała, 2023, Karta oceny poziomu graficznego pisma z rejestrem symptomów trudności grafomotorycznych – narzędzie do rozpoznawania problemów w pisaniu u uczniów szkoły podstawowej, Logopedia, 52-1, 227-250 [aktualnie artykuł ogólnodostępny online:  https://doi.org/10.24335/vreg-nj93].

Aneta Domagała, 2023, Trudności w pisaniu. poziom graficzny pisma, Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia Universalis.

Aneta Domagała, Urszula Mirecka, 2010, Grafomotoryka u dzieci w wieku 7-13 lat, Lublin: Wydawnictwo UMCS, wyd. I (wyd. II – 2015) [książka dostępna online na stronie Biblioteki Internetowej PWN: www.ibuk.pl].

Aneta Domagała, Urszula Mirecka, 2014/2015, Pismo i wzory literopodobne w ocenie klinicznej dzieci z niepełnosprawnościami sprzężonymi, Logopedia, 43/44, 111-120 [aktualnie artykuł ogólnodostępny online: https://www.polskietowarzystwologopedyczne.pl/wp-content/uploads/2020/09/111-112-Domaga%C5%82a-Mirecka-LOGOPEDIA-43-44-POL.pdf].