Zabawa jako podstawowa forma aktywności dziecka

Przynosi ona dziecku przyjemne przeżycia, daje radość, wprawia w dobry nastrój, wyzwala spontaniczną reakcję śmiechu. Jest również ważnym czynnikiem rozwoju społecznego i moralnego. Mały człowiek, w czasie zabawy uczy się współżycia z innymi dziećmi, podporządkowuje się regułom i zasadom obowiązującym w grupie przedszkolnej. Aktywności zabawowej dziecka, zazwyczaj towarzyszą emocje, takie jak poczucie przyjemności, zarówno zadowolenia z osiągniętego rezultatu, jak i satysfakcji z samego działania. Zabawa jest dominującą formą działalności dziecka przed pójściem do szkoły. Nie spełnia w jego życiu izolowanej funkcji – jest jednocześnie pracą, nauką, twórczością i odpoczynkiem. Pozwala doświadczać realizmu tu i teraz jak i bycie w świecie fantazji. Jest podejmowana przede wszystkim z potrzeby samego działania, a nie ze względu na realizację jakiegoś konkretnego i praktycznego celu.

Kiedy dziecko pragnie budować dom, most czy wieżę, stawia sobie cel i dąży do niego planowo i systematycznie. W tego rodzaju zabawie, po zrealizowaniu zamiaru osiąga ono zadowolenie, podobnie jak dorosły po zakończeniu pracy. Jednak praca jest zawsze czynnością lub działaniem, które przebiega celowo i wiąże się z rozplanowaniem wysiłku, a jej istotą jest wynik. Natomiast pragnieniem dziecka jest przede wszystkim samodzielne wykonanie danej czynności. Dlatego często odrzuca pomoc. Uważa, że psuje mu ona zabawę i przeszkadza w samodzielnym działaniu. Udział w zabawie – sytuacji o charakterze ulotnym i niepowtarzalnym – jest dobrowolny.

Zabawa zawsze przebiega w określonej czasoprzestrzeni. Dziecko rozwija w niej inicjatywę, kreatywność, uczy się wytrwałości, a osiągając efekt – doznaje sprawstwa, buduje swoje poczucie wartości. Ćwiczy ogólne funkcje umysłowe: spostrzeganie, myślenie, wyobraźnię twórczą, ciekawość. W czasie zabawy zdobywa ogólną sprawność fizyczną i ruchową, rozwija sprawność manualną, koordynację wzrokowo- ruchową, słuchowo- ruchową.

Wielu słynnych pedagogów polskich i zagranicznych w swoich pracach podejmowało temat zabawy u dzieci. Elisabeth Hurlock (amerykańska pedagog) wyróżnia wiele jej funkcji:

·        funkcja kształcąca – polega na tym, iż dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, wzbogaca wiedzę o świecie, o otaczającej je rzeczywistości społecznej, poznaje samego siebie, rozwija język i umiejętność komunikowania się, poznaje swoje możliwości, umiejętności i dokonuje samooceny swojego działania.

·        funkcja wychowawcza – polega na tym , iż zabawa rozbudza u dziecka określony stosunek do otoczenia społecznego, poznaje normy społeczne i ogólnie przyjęte zasady postępowania, uczy się rzetelności, uczciwości i odpowiedzialności za własne działanie.

·        funkcja terapeutyczna – polega na tym, iż dziecko w zabawie uwalnia swoje napięcia, stany emocjonalne, uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich problemów.

·        funkcja projekcyjna – polegająca na tym, iż dziecko w podejmowanej przez siebie zabawie wchodzi w różne sytuacje życiowe, wykonuje różne zadania i pełni różne role społeczne.

Z kolei polska pedagog Danuta Waloszek omawia cechy zabawy:

·        jasność – słowa i czyny są w niej tak zestawione, że nie ma wątpliwości, w co dziecko się bawi

·        wzniosłość – dziecko wychodzi w zabawie ponad to co pospolite, wychodzi poza przeciętność, zajęcie to ma charakter odświętny, dziecko nadaje wydarzeniom własny  charakter

·        piękność – zabawa zawiera zgodność czynów i słów, które je tworzą, w zabawie jest pełno harmonii uczuciowej, zabawa dziecka skupia w sobie szczęście, radość, rozsądek, działania i przyjemność

·        dobitność – dziecko odwzorowuje w zabawie zachowania dorosłych: ruch, żywość i sugestywność

·        prawdziwość, autentyczność – zabawa jest tak skonstruowana przez dziecko, że nie przygotowuje się do niej wcześniej

·        potęga – odgrywa ogromne znaczenie w rozwoju dziecka.

Wyróżnia się kilka rodzajów zabawy dziecięcej:

·        zabawy konstrukcyjne – polegają na budowaniu, składaniu całości z elementów, z wykorzystaniem różnorodnego materiału. Dziecko bawiąc się, wykonując czynności konstrukcyjne odczuwa przyjemność, zadowolenie, jednocześnie zaspakaja ważną potrzebę tworzenia, np. budowanie z klocków. Spełniają one znaczącą rolę w rozwijaniu procesów poznawczych dzieci, rozwijają wyobraźnię przestrzenną, uczą projektowania i planowania, budowania i konstruowania według wyobrażonego wzorca, co wpływa na umiejętność dokonywania analizy i syntezy tak materiału, jak i własnego wytworu.

·        zabawy tematyczne – nazywane również zabawami naśladowczymi, związane z wcielaniem się w role. Przez S. Szumana zostały nazwane tematycznymi, ponieważ są to zabawy dziecięce na określony temat zaczerpnięty z różnych sytuacji, zdarzeń, faktów z życia, zaobserwowanych i odtworzonych w formie zabawy.

·        zabawy dydaktyczne – organizowane i kierowane przez dorosłych. Są to zadania, które mają na celu osiągnięcie zamierzonego wyniku, ich celem jest przede wszystkim rozwój procesów poznawczych. Dają dziecku okazję do uporządkowania swoich wiadomości, operowania nimi, rozumienia i dociekania.

·        zabawy ruchowe – przyczyniają się z kolei do rozwijania ogólnej sprawności ruchowej oraz kształtowania poprawnej postawy dziecka. Pobudzają one pracę mięśni, serca i płuc, wzmacniają kończyny dolne, górne, rozwijają siłę ramion.

·        zabawy manipulacyjne – dziecko uczy się dzięki nim nie tylko przystosowywania swoich ruchów do przedmiotu podczas manipulowania, ale i aktywnego oddziaływania na te przedmioty, to jest przekształcania ich, zmieniania ich pozycji, wyglądu, składania i rozkładania, badania ich kształtu i budowy. Dzięki tym działaniom poszerza się jego wiedza o przedmiocie a także jego doświadczenie i pomysłowość w szukaniu dróg dojścia do celu, często też w nowych, nieznanych mu dotąd warunkach. Zabawy manipulacyjne sprzyjają rozwojowi mowy i myślenia dzieci, wyobraźni i ich twórczości, a także sfery emocjonalno-społecznej.

Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne (podejmowane z inicjatywy dziecka), indywidualne i grupowe.

Pamiętajmy zatem, że zabawa jest główną formą działalności dziecka przedszkolnego, dlatego ważnym zadaniem dla rodziców i opiekunów jest stwarzanie jak najlepszych warunków do zabawy. A zabawie sprzyjać będzie organizowanie takich sytuacji, które będą zachęcały dzieci do podejmowania różnorodnych aktywności, rozwijających je wszechstronnie. Nieocenioną wartość ma wspólna zabawa dorosłego z dzieckiem: dla dzieci – ponieważ wspomaga ich rozwój, dla rodziców – ponieważ dostarcza wielu informacji na temat pociechy. Rodzice powinni bawić się z dzieckiem od pierwszych tygodni jego życia. Kontakt przez zabawę – obok pieszczot, uśmiechania się, całowania, rozmawiania – stymuluje rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny dziecka, a tym samym sprzyja jego prawidłowemu rozwojowi biologicznemu.

Aby zabawa mogła istotnie przyczyniać się do rozwoju dziecka, nie wystarczy samo udostępnianie zabawek, jest potrzebna obecność rodziców. Zajęcie to wzmacnia więź pomiędzy rodzicami a potomstwem, daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i przygotowuje małych ludzi do dorosłego życia.

Magdalena Kowal